Het is best gek, maar sinds ik weer in Nederland woon, lijk ik me bewuster dan ooit van cultuurverschillen. Ik heb jarenlang in het buitenland gewoond en stond zelfs op het punt om Turks staatsburger te worden. Echter, na de staatsgreep hebben we besloten om terug naar Europa te komen. Via Bulgarije zijn we uiteindelijk in het koude kikkerlandje belandt en daar ging het helemaal mis met mij. Het lukte niet meer om ‘normaal’ te functioneren en ik had een existentiële crisis. Een vriend in Turkije keek daar niet verbaasd van op. Hij zei: “je bent gevormd in het buitenland. Je hebt de belangrijkste jaren van je leven in andere culturen, met andere normen en waarden gespendeerd”. Niet veel later begreep ik dat ik last had van een omgekeerde cultuurshock. Toch probeerde ik me daar niet veel van aan te trekken en stopte ik het eigenlijk zelfs een beetje weg. Niet alleen de maatschappij, maar ook ik stelde hoge verwachtingen aan mezelf. Ik hoor om me heen telkens de opmerking: “maar je bent toch gewoon Nederlands”? Dat klopt inderdaad. Ik ben hier geboren en getogen, heb een Nederlands paspoort en beheers de taal uitstekend. Daarom probeerde ik mezelf maar ‘gewoon Nederlands’ te gedragen. Ondertussen begreep ik helemaal niets meer van de wereld, niet van het leven en al helemaal niet van mezelf. Ik liep tegen van allerlei kleine problemen aan, kan mijn draai niet vinden en stuit op ontzettend veel onbegrip. Uiteindelijk leidde dit tot een burn-out en was ik gewoon helemaal opgebrand.
In Nederland lijkt alles wel hetzelfde te zijn gebleven, terwijl ik zo ben veranderd. Er zijn veel kleine dingen en cultuurverschillen waar ik tegenaan loop. Meestal zijn ze grappig. Zo stond ik bijvoorbeeld eindeloos te wachten voor het zebrapad, terwijl ik allang kon oversteken. Ik wilde er zeker van zijn dat de autobestuurder echt stopte en niet alsnog zou doorrijden. Daar was ik me niet van bewust, maar het gebeurde regelmatig dat ik, door degene die op dat moment bij me was, aan de arm werd getrokken om door te lopen. Ik heb dit mechanisme overgehouden aan het drukke verkeer in Istanbul. Maar ook met het openbaar vervoer heb ik nog regelmatig problemen. Het rijdt niet alleen precies op tijd, je moet ook uitchecken! Bovendien worden er hele gesprekken gevoerd en krijg ik vaak een kijkje in mensen hun persoonlijke leven, in tegenstelling tot Turkije, waar iedereen stil is. Ook vergeet ik regelmatig dat hier niet overal taxi’s rijden en als dat wel zo is, deze onbetaalbaar zijn en het nergens voor nodig is om achterin te gaan zitten.
Maar ook de supermarkten zijn een vermelding waard. Bij sommige supermarkten krijg je namelijk wisselgeld terug van een automaat. Dat is best fijn om vooraf te weten, omdat de caissière je hier niet op wijst. Vergeet je daarentegen gedag te zeggen, kun je rekenen op een boze medewerker, terwijl je er in Turkije juist vreemd op wordt aangekeken. Ook moet je hier overal zelf je boodschappen inpakken en hoef je hier niet mee te haasten. De boodschappen van de klant achter je komen er namelijk niet met een snelvaart achteraan, maar worden netjes gescheiden aan de andere kant van de band. Daarnaast is er zoveel keuze uit verschillende producten dat ik door verbijstering niet meer weet wat ik wil eten. En waar ik ook nog steeds aan moet wennen zijn de openingstijden. Na twee jaar komt het namelijk nog regelmatig voor dat ik voor een dichte deur sta, omdat ik ben vergeten dat niet alles tot ‘s avonds laat open is. Net zoiets als contant geld, waarmee ik rondliep, terwijl ik ook geen pinpas bij me had. In Nederland is ondertussen het begrip ‘contactloos pinnen’ al ver ingeburgerd. Betalen bij de parkeerautomaat bijvoorbeeld, heeft me dan ook heel wat moeite gekost om te leren!
Diezelfde snelvaart van de boodschappen in Turkije ontbreekt mijzelf echter nog regelmatig. Een biertje halen bijvoorbeeld, blijkt nog een hele opgave in Nederland. Hier heb je geen halve liters Efes en Beck, maar kleine blikjes Heineken en Grolsch. Dat leidde er een aantal keer toe dat ik minutenlang als een idioot naar de koelkast stond te staren bij de plaatselijke buurtsuper. Mijn vriendin vond dit uitermate grappig, maar ik voelde mezelf behoorlijk misplaatst. Datzelfde gevoel ervaar ik nog steeds als ik vergeet dat sociaal contact op afspraak gaat en ‘keyf etmek’ een uitdrukking is die je haast onmogelijk kunt uitleggen, laat staan ervaren. Sowieso is communicatie nog steeds een dilemma. In Turkije sprak ik regelmatig vier talen door elkaar, maar sinds we in Nederland zijn lijkt mijn brein wel een opdonder te hebben gehad. Het gebeurt regelmatig dat ik Turks tegen iemand praat en dat totaal niet doorheb. Ik raak er zelfs gefrustreerd van als ik onbegrepen wordt aangekeken. En over aankijken gesproken; wat maken we hier intens veel oogcontact joh!
Nederlands heeft bovendien zoveel woorden dat ik soms door de bomen het bos niet meer zie. Ik vind het vooral moeilijk om mijn emoties uit te drukken, maar ook boodschappenlijstjes, kruidenpotjes en to-do lijstjes blijken onmogelijk om in een taal te schrijven. Net zoals sokken aantrekken, iets wat ik nog steeds vreselijk vind. In Istanbul droeg ik panty’s of liep ik op blote voeten en waren sokken echt iets voor de koude winterdagen. Gelukkig hebben we vloerverwarming, want anders zou ik het echt niet uithouden. Dit klinkt dramatisch, maar het zijn juist de kleine dingen die echt verschil maken. Met je tong klakken bijvoorbeeld is hier ronduit asociaal, terwijl het in het Turks simpelweg ‘nee’ betekent. Ook je hoofd omhoog bewegen, met opgetrokken wenkbrauwen betekent ‘nee’, terwijl als je een knikbeweging naar beneden maakt ‘ja’ zegt. Dit is totaal onbegrijpbaar buiten Turkije, maar ben ik nog steeds niet afgeleerd.
En zo zijn er nog wel meer kleine, dagelijkse cultuurverschillen. Er komt in Nederland bijvoorbeeld direct warm water uit de kraan en alle andere facilitaire voorzieningen werken ook gewoon zoals je zou verwachten. Dat lijkt niet bijzonder, maar eigenlijk is het best een luxe. Evenals een bezoekje aan de tandarts, huisarts of het ziekenhuis. Je wordt hier netjes op tijd geholpen, krijgt na je bezoek niet direct een torenhoge rekening en als je wel iets moet betalen is er de mogelijkheid tot een betalingsregeling. Toch is de Nederlandse bureaucratie iets waar ik nog steeds aan moet wennen. Hoewel alles redelijk goed geregeld is, vind ik het systeem hier namelijk af en toe echt om te huilen. Alles gaat op afspraak en zelfs voor een simpele stempel moet je een week wachten. En omdat iedereen zo vast lijkt te zitten in een bepaald gedachtepatroon is het soms verwarrend als je niet binnen de lijntjes past. Soms kan het daarom lang duren om geschikte hulp te vinden in dit land! “Met 50 procent van de kennis, moeten we 100 procent van de besluiten nemen” is de uitspraak die premier Rutte een paar weken geleden deed over het coronavirus. Maar voor mij voelt het alsof Nederland altijd op deze manier functioneert.
Regels, regelgeving en procedures zijn dermate ingewikkeld dat het soms meer op een spel in het doolhof lijkt. Je wordt van het kastje naar de muur en terug gestuurd. Niemand lijkt iets te weten, bevoegd te zijn om beslissingen te nemen of überhaupt een mening te hebben. Vaak ontbreekt er verbinding en persoonlijk contact. Geschikte hulp, maatregelen en steun laten soms eindeloos op zich wachten. Het heeft daarom echt lang geduurd voordat ik een beetje wegwijs werd. Nooit eerder heb ik me zo verloren en eenzaam gevoeld als de afgelopen tijd in Nederland. Ik mis lichaamscontact, empathie, vriendelijkheid, begrip, beleefdheid, respect, gastvrijheid en een luisterend oor. De directe, afstandelijke houding van Nederland bevalt me niets. Een situatie die me ontzettend is bijgebleven speelde zich af op het werk. Omdat ik geen fan ben van Senseo, had ik zakjes oploskoffie van Douwe Egberts. Mijn collega vond dit een briljant idee, waarop ik hem ook een paar zakjes wilde geven. Zijn reactie hierop was zo wantrouwend dat hij me zelfs vroeg of ik hem probeerde ‘om te kopen’.
Inmiddels kan ik een lange lijst schrijven van dergelijke ervaringen. De omgangsvormen in Nederland zijn koud, kil, stroef en gesloten. Hierdoor stuit ik mezelf nog regelmatig tegen de borst. Ik ben zelfs ‘te gezellig’ en ‘te positief’ genoemd, omdat ik graag de dag vrolijk doorbreng en overal het beste van probeer te maken. Ten eerste zie ik niet in wat hier mis mee is, maar ten tweede vraag ik me af waarom zoveel mensen ongevraagd hun mening geven. Vrijheid van meningsuiting heet dat geloof ik. Alles mag, moet kunnen en kan gezegd worden. Ongeacht of je daar iemand mee kwetst. Niet alleen over mijn eigen afkomst, maar ook over die van Nevzat worden regelmatig vragen gesteld. En erger nog: ik woon in Volendam. Dat maakt de situatie er echt niet beter op, want over dit ‘vissersdorp waar iedereen met sokken in slippers loopt, de hele dag aan het schoonmaken is, in het weekend vreemdgaat en een cocaïne verslaving heeft’ zijn nog meer vooroordelen dan over de rest van de wereld bij elkaar.
Geloof me, ik heb het zelf ervaren. Er worden spottende vragen gesteld en beledigingen naar mijn hoofd geslingerd. Dat was in Turkije wel anders. Misschien zelfs wel totaal tegenovergesteld. Het zou een verklaring kunnen zijn waarom ik, toen we net in Nederland waren, totaal in paniek raakte zodra ik iemand in uniform zag. Ik was bang om opgepakt te worden, bang om iets verkeerd te hebben gedaan, bang om nooit meer het daglicht te kunnen zien. Ik begrijp dat dit vreemd in de oren klinkt, maar in Turkije heeft zich heel wat afgespeeld. Gelukkig is in Nederland van autoritair regime geen sprake en dus hoef ik mezelf helemaal geen zorgen te maken. Hier zijn namelijk geen politieke en humanitaire problemen, zoals armoede, gebrek aan democratie en mensenrechtenschendingen. Helaas is er tegelijkertijd ook geen solidariteit, eensgezindheid en collectiviteit. Deze maatschappij is gesteld op individuele verlangens, competitiedrift en de drang naar genot. Niemand helpt elkaar, maakt tijd vrij of lijkt aan een ander te denken.
Dit werd maar al te duidelijk toe een groot deel van onze bevolking aan het ‘hamsteren’ sloeg. In staat van collectieve en sociale paniek vochten mensen om toiletpapier, sigaretten en alcohol. Ik had flashbacks naar de staatsgreep in Turkije, toen er chaos uitbrak en mensen kriskras door elkaar renden. Supermarkten hadden binnen no-time lege schappen, maar toch heb ik nergens mensen ruzie zien maken. Sterker nog; in opperste staat van paniek gingen mensen in onze buurtwinkel nog op zoek naar alternatieven voor mijn water (omdat ik maar een soort kon drinken). Ik weet wel dat deze vergelijking niet geheel juist is, maar voor mij is er een link tussen beide gebeurtenissen en vind ik het verschil van groepsgedrag groot. Ergens begrijp ik het wel, want in de Nederlandse maatschappij zijn we deze onzekerheid en onbekendheid niet meer gewend. De overlevingsdrang neemt het automatisch over en we handelen vanuit gevoelens van angst en onzekerheid.
Het beetje empathie en inlevingsvermogen waarover we beschikken verdwijnt hierdoor naar de achtergrond. Even dacht ik dan ook dat onze samenleving nu helemaal verloren was. Ik was er serieus van overtuigd dat dit ‘hamster gedrag’ de Nederlandse maatschappij weerspiegelde en goed weergaf hoe egoïstisch we zijn. Maar niet veel later verschenen er ook positieve beelden in het nieuws. De valkuilen van onze economie en het kapitalisme worden langzaam zichtbaar. We worden wakker geschud en gedwongen tot reflectie en bezinning. Het blijkt ineens dat alle hoge functies helemaal niet zo belangrijk zijn, maar onze maatschappij juist draait op noodzakelijke beroepen als zorgmedewerkers, leraren en agenten. Ondertussen zal de aarde aan het helen. De luchtkwaliteit verbeterd, het water wordt weer helder en de lente is aangebroken. Het leven buiten gaat in alle rust en vreedzaamheid door. Een nieuw tijdperk breekt aan en we zullen worden gedwongen om terug te gaan naar de basis van het leven.
Hopelijk is het tijd voor verandering, misschien zelfs wel een nieuwe start. Het leven is onvoorspelbaar, niet te controleren en voor ons mensen ook chaotisch. We zijn maar een klein onderdeel van de natuur, gemaakt van dezelfde stof der aarde. Allemaal hebben we dezelfde angsten, verlangens en wensen. Tevens worden ons emoties deels worden bepaald vanuit culturele context. Door bijvoorbeeld gemeenschappelijk eenzelfde gebeurtenis mee te maken, zoals een staatsgreep, oorlog of epidemie, wordt ook het collectief bewustzijn vergroot. Hierdoor is het ook mogelijk om onze emoties, zoals angst voor het onbekende, op grote schaal te veranderen. Ten tijde van deze pandemie ontstaat er daardoor hopelijk een nieuwe verbinding in de wereld. En misschien verdwijnen hiermee zelfs wel de cultuurverschillen op het gebied van vooroordelen, discriminatie en racisme.
Met een beetje meer begrip voor elkaar zullen we hopelijk beter gaan communiceren. Ik hoop dat er vertrouwen en gelijkwaardigheid ontstaat en ruimte komt voor ontwikkeling, groei en verbinding. Dan zijn we niet meer ‘gewoon Nederlands, Turks of Chinees’, maar ‘gewoon mens’. Bovendien, als we inzien dat we een sociale eenheid zijn, kunnen we misschien niet alleen het systeem, maar ook de gezondheid van onze planeet verbeteren. Wat mij betreft is het tijd om te gaan samenwerken, naar elkaar te luisteren en compassie te tonen. Uiteraard met behoud van cultuurverschillen zoals andere gebruiken, gewoontes en tradities, want daarvan kunnen we alleen maar leren! Diversiteit is namelijk niet iets negatiefs, maar een verrijking. Een verrijking voor ons, als mensen, maar ook voor de wereld. Bovendien levert het ook hilarische situaties op!
